Aan de Amsterdamseweg in Arnhem ligt een merkwaardig afgezonderd en lelijk complex. Het is het beroemde Dorp. Ik denk dat niemand het meer weet, maar Het Dorp werd in 1962 even wereldberoemd door de 2 daagse TV actie met Mies Bouwman die 21 miljoen ophaalde voor het bijzondere project. Een zegen dat Sywert van Lienden toen nog niet actief was… Het dorp werd namelijk gebouwd met het doel lichamelijk gehandicapten een zelfstandig bestaan te kunnen bieden. Het moest een gewone wijk worden voor bijzondere mensen.

Het duurde even voor het geopend kon worden, maar in 1970 was het zover. De eerste bewoners betrokken het Dorp. Het was voor menigeen een uitkomst, voor anderen niet wat ervan verwacht werd. Uiteindelijk bleek de gewenste vermenging met de buitenwereld om allerlei redenen niet goed te lukken en het concept van concentratie werd verlaten ten gunste van zelfstandig wonen in de buurt.

De beeldvorming maakte in die 50 jaar dan ook een scherpe wending. Lelijk, stigmatiserend, ghetto, uit de tijd… Het Dorp heeft het allemaal over zich heen gekregen. Desondanks blijft het een belangrijke mijlpaal richting inclusieve samenleving. Inmiddels is die al zo geëvolueerd dat wij lichamelijke gebreken al bijna niet meer met dat woord associëren. Die belangrijke verworvenheid maakt het vreemde complex tot een bijzonder monument van beschaving en échte vooruitgang.

Het lag dan ook in een schitterende omgeving. Maar dat had wel zo z’n nadelen… Heel Nederland is zo plat als een pannenkoek. Arnhem is als uitzondering heuvelachtig en uitgerekend het stukje bij Heijenoord bezit behoorlijk steile hellingen waar geen ontkomen aan is. Je vraagt je daarom wel af waarom op een rolstoel aangewezen mensen nou net op die ene hoge en steile heuvel werden geplaatst. Dat zorgde dan natuurlijk ook voor problemen. Regelmatig strandden bewoners op weg van en naar de binnenstad op de steile heuvel van de Amsterdamseweg. Of het waar is weet ik niet, maar ik heb ooit gehoord dat er een speciale bezembus was om die onfortuinlijke reizigers weer op te halen.

Die nadelige glooiingen werden bouwkundig handig benut door de ontwerpers. De gebouwen verjongen zich tot 3 etages, maar door in de heuvel te bouwen lijkt het net of het allemaal laagbouw is. Dat laatste is beslist bijzonder, want de bouwer van het geheel, het bekende wederopbouwduo Broek&Bakema, werd vooral bekend door hun betonnen utopieën die nog her en der probleemwijken domineren. Hun karakteristieke handtekening is hier bijna helemaal afwezig, afgezien van de foeilelijke façades aan de oostzijde en natuurlijk de personeelsflat voor dogelas (Dorpsgemeenschapsleiders) aan de Dorpsbrink.

Ondanks die humane terughoudendheid werd het toch niet echt mooi. De overal aanwezige schrootjes wekken de indruk dat een fantasieloze kapper alle gebouwen van een duf bloempotkapsel heeft voorzien waardoor de bakstenen bouwwerken een uitgesproken domme uitstraling hebben. Binnen die niet zo opwindende vormentaal werd er echter goed op de details gelet. Opvallend zijn de afgeronde hoeken om het manoeuvreren met rolstoelen te verbeteren. Verder vindt je her en der met houten plafonds overdekte straten. Ze rusten, om dezelfde reden, die allemaal op dunne stalen zuilen met een minimaal basement. Trappen zul je niet vinden. Alles is gelijkvloers ingericht er wie goed kijkt ziet dat er overal speciale aanpassingen zijn gemaakt. Het meest sprekend is wel de lage brievenbus op de Dorpsbrink.

De verlaagde brievenbus

Die Dorpsbrink moest het bruisend middelpunt worden. Dat lukte tot op zekere hoogte, maar wie er nu rondloopt merkt daar weinig meer van. Het is er doodstil en bijna alle algemene voorzieningen zijn gesloten of verdwenen. Wie niet beter weet zou denken in een soort slecht bezocht bungalowpark te zijn beland. 

Hoofdingang Amsterdamseweg

Het Dorp wordt nu gesloopt en vernieuwd. Dat gaat behoorlijk snel. Zelfs de kerk is al weg. In het bos vindt je de eigentijdse ruïnes in de vorm van open plekken en resten van asfaltpaden. Blikvanger is de personeelsflat die via duistere gangetjes en stille paadjes toegankelijk is. Ook de hoofdingang is in verlaten staat nog zeker de moeite waard. Het is dan ook beslist aan te raden om er snel nog eens door heen te lopen om te ervaren hoe 50 jaar geleden een mooie poging werd gedaan om gehandicapten een zelfstandig bestaan te bieden. Dat het toenmalig optimisme nu wat troosteloos aandoet maakt niet uit. De intentie blijft mooi en zorgde voor een heel bijzondere wijk. Bijzonder omdat hij gewoon moest zijn.

---

Gewoon was het dorp nooit. Het hield het midden tussen een instituut en een vreemde stadswijk. Iedereen zal dat anders ervaren hebben, maar ik vond het altijd een beetje griezelig om er rond te lopen. Het was weliswaar gewoon een onderdeel van de stad, maar ergens had het toch een eigen sfeertje waar ik mij, hoe welkom ook, nooit echt op m’n gemak voelde. Hoe gesloten ook, de uitstraling van het complex was groot. Het dorp zorgde ervoor dat gehandicapten een heel normaal deel van het Arnhemse stadsbeeld vormden en altijd aanwezig waren bij culturele manifestaties. Omgekeerd speelden andere stadsbewoners juist weer een rol bij activiteiten in het Dorp. Ik kan mij goed herinneren dat mijn moeder daar ‘gesproken boeken’ insprak op de (afgebroken) werkplaats in Heijenoord waar allerlei aangepaste producten werden gemaakt. Daarnaast zorgden de winkels en natuurlijk de bibliotheek voor aanloop zodat het Het Dorp, hoe bijzonder ook, niet zo afgescheiden was als nu wel eens beweerd wordt. Mies Bouwman wordt altijd met het dorp geassocieerd, maar het idee kwam van dokter Klapwijk. Wie geïnteresseerd is in de transformatie van het denken over sociale thema’s en dat echt wil beleven moet beslist de prachtige bron Kroniek het Dorp 1963-1997 eens doorkijken. Van knus naar zakelijk in een paar pagina’s. Zegt meer dan een stapel beleidsnotities en de gebruikelijke praatjes. Momenteel wordt het dorp, resorterend onder Siza (Samenwerkende Instellingen Zorg Arnhem). vernieuwd. Het ligt in de bedoeling dat enkele gebouwen naar het Openluchtmuseum zullen worden verplaatst.